Едноставно, живеј! (Економија и Бизнис, Јануари 2013)

Еден ден Орсон Велс, познат по неговиот огромен апетит и раскошен начин на живот, бил посетен од еден од неговите многубројни кредитори. Велс објаснил дека не ќе може да го отплати својот долг до некое време во далечна иднина. "Но, како ќе се снаоѓам, додека ве чекам да ми исплатите?", прашал човекот. Велс одговорил: "Едноставно, живеј."

Земјите од Централна и Југоисточна Европа поминаа низ светската економска криза и европската должничка криза во релативно добра кондиција. Во моментов, финансиските пазари сеуште покажуваат извесна загриженост околу развојот на настаните во петте најпогодени земји од еврозоната: Грција, Ирска, Португалија, Шпанија и Италија, но не и околу земјите од Централна и Југоисточна Европа (ЦЈИЕ), од кои најголем дел се надвор од еврозоната, па и надвор од самата ЕУ. Да се потсетиме дека инвеститорите во минатото, поради перцепцијата за ризикот на земјата, бараа повисоки премии во земјите од ЦЈИЕ во споредба со напредните западни економии, но сега ситуацијата стана обратна па премиите во Естонија се пониски од Холандија, а оние во Бугарија од истите во Шпанија.

Но, уште еднаш да се навратиме на почетоците на кризата во регионот на ЦЈИЕ. Додека кризата во развиениот свет се манифестираше со пропаѓања на банки и скоро цели банкарски системи, нејзиното пренесување врз земјите во развој, кадешто и припаѓаат земјите од ЦЈИЕ, се одвиваше по два канали: извозот и капиталните текови. Имено, кризата предизвика пад на побарувачката во развиените земји, што повлече и кочница за извозот од земјите во развој, особено имајќи предвид дека трговската поврзаност на ЦЈИЕ со западна Европа беше и се`уште е голема. Особено земјите од Централна Европа – Вишеградските и Балтичките земји – имаат силни трговски врски со еврозоната: нивното производство е често инпут за западно-европските пазари, поради близината, но и поради поранешните одлуки на многу фабрики од западна Европа, водени од редица поволности, своите производства да ги лоцираат во земји кои тогаш не припаѓаа на ЕУ. Дури и во земји кои не се толку зависни од трговијата со Европа, како Русија и Украина, цените на некои за нив важни стоки, како металите и гасот, се поврзани со случувањата на западот од европскиот континент.

Вториот канал на влијание се случи по падот на Леман Брадрс во втората половина на 2008 година, кога банките од еврозната го стопираа кредитирањето на своите банки-ќерки, но и директното кредитирање на фирмите во регионот на ЦЈИЕ. Периодот пред кризата (пред 2008 година) беше проследен и со засилено навлегување на западните банки во финансиските пазари на ЦЈИЕ. Тие пазари главно беа незаситени со кредити – и во обем и во достапност на лепеза од кредитни производи – и носеа поголем принос на капиталот од тој во нивните матични земји, па повеќе западни банкарски инвеститори ја искористија таа можност. Но, тоа придонесе банкарските системи во ЦЈИЕ да станат во значителна, а некаде и доминантна странска сопственост. Налетот на кризата го запре финансирањето од банките-мајки кон банките-ќерки. Двата канала потоа ги повлекоа економиите надолу, главно манифестирајќи се со контракција на домашната побарувачка.

Сепак, и покрај ваквиот развој на настаните, се чини дека европската должничка криза не влијае врз земјите од ЦЈИЕ во мера во која има потенцијал да ги фрли во голема рецесија или да предизвика голема нестабилност или крах на нивните финансиски системи. Еден фактор којшто придонесува за ваквата констатација е фактот што денес земјите од ЦЈИЕ се потпираат се` помалку на финансирање од банки од западна Европа, но и затоа што многу од нив презедоа мерки за консолидација на државните дефицити. Но, сепак, економистите се согласуваат дека финансиските врски, главно банкарските врски, се се`уште многу важни. Многу банки во регионот се`уште се потпираат на порано-обезбедено финансирање од нивните банки-мајки, во форма на субординиран долг, иако има и такви – како во Чешка – кои своето финансирање го обезбедуваат главно на домашниот пазар, односно преку депозити. Но, за оние првите останува ризикот од неможност за рефинансирање на својот субординиран долг во моментот на неговото достасување, особено кај банките кои се изложени кон најпогодените земји од еврозоната, како Грција, Италија, Шпанија, па и Словенија.

Само да се потсетиме на ексалацијата на европската должничка криза во втората половина од 2011 година, кога банките од еврозоната почнаа да ги повлекуваат своите финансирања во странство. На пример, странските банки го намалија финансирањето во регионот на ЦЈИЕ за 6.5% помеѓу јуни и декември 2011, со ризик ова повлекување да остане значително, па дури и да забрза. Заедно со микро-ризиците кои се сеуште превалентни во регионот на ЦЈИЕ, ова придонесе кредитирањето да замрзне, односно кредитниот раст да се намали многукратно споредено со истиот од пред кризата. Но, за среќа, каматните стапки во регионот не реагираа на ваквата ситуација, или го продолжија својот благ тренд на опаѓање. За целиот овој контекст, на макро-ниво може да се најдат неколку причини.

Прво, од времето на првиот налет на кризата во 2007 година па се` до почнувањето на европската должничка криза некаде во 2010-11 година, земјите од ЦЈИЕ успеаја да ја намалат својата екстерна изложеност, односно големите дефицити на тековната сметка присутни во периодот на големиот бум. Денес, земјите од ЦЈИЕ имаат ниски дефицити на тековната сметка, па во некои земји –Русија и Естонија – и суфицити. Денес, овие земји не се одликуваат со голема кредитна експанзија и наплив на странски капитал, па оттука нивниот раст е главно воден од бавното закрепнување на извозот, а не од домашната побарувачка.

Второ, многу од земјите на ЦЈИЕ презедоа мерки за ограничување на буџетските дефицити. Од денешна перспектива, Меѓународниот монетарен фонд аргументира дека и пред кризата фискалната позиција на многу од овие земји била слаба, при што само напливот од буџетски приходи поради економскиот бум, создавал илузија дека фискалната позиција е мошне добра. Тоа се потврдува со тоа што во 2009 година, просечниот буџетски дефицит во регионот беше 6% од БДП, споредено со суфицит од 2% во претходната година. Но, ова може и да се оправда со фискалната експанзија која се случи како одговор на првите знаци на кризата. Подоцна, во 2011, кога просторот на владите за поддршка на излегувањето од криза со фискална експанзија се стесни, фискалната позиција се врати во умерени рамки, така што просечниот буџетски дефицит за ЦЈИЕ во 2011 е само половина процент од БДП.

Сепак, и понатаму постојат сериозни ризици, кои главно може да се мерат преку апетитот на земјите да позајмуваат со цел да го рефинансираат својот надворешен долг. Исто така, кредитите деноминирани во странска валута или врзани со странска валута претставуваат понатамошно ограничување за монетарната политика. Последно, но не и најмалку важно, во моментот е загрижуваки растот на нефункционалните кредити, кои во многу земји ја преминаа критичната граница од 10% од вкупните кредити, и претпоставувам дека ова е еден од најзначајните проблеми со којшто централните банки и супервизорите ќе треба да се позанимаваат во следните неколку години.

На крајот на краиштата, трговските и финансиските врски со еврозоната го прават регионот на ЦЈИЕ сеуште значајно изложен на ризик. Ако европската должничка криза се влоши, извозот на земјите од ЦЈИЕ пак ќе се намали, тие тешко ќе може да позајмуваат на странските финансиски пазари - што го засилува проблемот со рефинансирање на нивниот долг - и финансирањето од банките-мајки кон банките-ќерки ќе се намали, па дури и може да стане негативно за изложености кон најпогодените земји. Тоа значи дека ризикот од неможност банките да ги рефинансираат своите долгови кој банките-мајки е надвиснат и тоа треба да биде приоритет во управување со ризиците и на ниво на самите банкарски групации и на ниво на системот на супервизија. Во духот на анегдотата од почетокот на оваа колумна, банките во регионот на ЦЈИЕ не треба да се најдат во ситуација на „едноставно, живеј“ додека најдат замена за финансирањето што го добивале од своите банки-мајки, бидејќи тоа може да биде погубно за финансиските системи од ЦЈИЕ кои во текот на целата оваа скоро петгодишна криза останаа најмалку оштетени.

(Авторот е економски истражувач)