Шопингманија (Економија и Бизнис, Јуни 2013)

Во септември 2003 година, советникот на партијата Лифбар Ден Хаг, Мишел Дуфрес и неговите колеги се обврзаа да ги трошат јавните пари за купување стрипови и играчки (вклучувајќи дигитален фотоапарат, стерео систем, неколку автомобили контролирани преку далечински управувач и очила за сонце). Кое било објаснувањето на Дуфрес? "Предметите се апсолутно релевантни за работата на советниците", изјави тој. "И, колку што знам, тие не можат да сторат ништо околу тоа ... Сега, да, можеби само очилата за сонце - но во тој случај, ние ќе ги вратиме парите назад."

На крајот од април 2013 година, долгот на централната влада достигна 34.1% од бруто домашниот производ, што е зголемување од цели 10 процентни поени или 42% во однос на состојбата во 2007 година. За истиот период, надворешниот долг на централната влада се удвоил: денес централната влада должи кон странство околу 790 милиони евра повеќе отколку што должела во 2007 година. Удвојување има и кај внатрешниот долг, пришто кон економските агенти во земјата владата должи 496 милиони евра повеќе отколку во 2007 година. Внатрешниот долг денес скоро во целост е генериран на финансискиот пазар на државни записи и обврзници, за разлика од пред 6 години, кога значаен удел имаа обрзниците за санација на банкарскиот систем и оние за денационализација. Сепак, вкупниот долг на општата влада, кој го вклучува централниот долг (министерствата), долгот на локалните самоуправи, јавните претпријатија, централната банка, Македонската банка за поддршка на развојот и слично, и понатаму останува непознат. Од друга страна, буџетскиот дефицит во првиот квартал од 2013 година, за прв пат по подолго време надмина 10% од бруто домашниот производ.

Големата светска криза од 2007 година и особено Европската должничка криза неколку години по неа ги натера владите да размислуваат за одржливоста на јавното задолжување. Распламтувањето на кризата, од почетокот го донесе концептот на штедење, наметнат од ММФ, но пропагиран од повеќе меѓународни финансиски институции и национални влади. Но, пролонгирањето на кризата, слабиот економски раст во многу делови од светот, како и политичкиот контекст го натера и самиот ММФ да се „помрдне“ од цврстата позиција на штедење и да се залага за реформи кои нема да ја загрозат одржливоста на јавните финансии. Оттука, ваквата економска реалност значеше дека владите се решаваа за одложување на кратењата во јавните расходи или одложување на зголемувањето на даноците. Но, од друга страна, притисокот на страната на каматните маргини подразбира и притисок врз јавните финансии, да се зголемат јавните приходи и/или да се скратат јавните трошења.

Но, ваквото генерално стојалиште не може да биде оправдување за зголемување на јавните трошења по секоја цена. Зголемувањето на буџетскиот дефицит, и следствено, ставањето на јавниот долг под нагорен притисок мора да се оправда преку среднорочната корисност од потрошените пари. Тоа подразбира структурни реформи за зголемување на конкурентноста на економијата, главно преку инвестиции во инфраструктурата, енергетиката, информатичките технологии, образовните програми и здравствениот систем. Зголемените трошења за покривање повисоки плати во јавната администрација, повисоки пензии и повисока социјална помош, без поголема продуктивност во економијата, може да доведат до фискални меури, чие пукање може да ја доведе економијата во пролонгиран период од економска стагнација, отпуштања на работници, социјални немири и сл.; всушност како што тоа се случи во Грција и некои други земји од периферијата на Европа. Оттука, фискалната одржливост треба да биде во видикот на носителите на политиките и нејзиното тестирање треба да биде постојано за да осигури дека проектираните политики го стабилизираат, а не го зголемуваат односот на долгот и бруто домашниот производ. Наједноставен тест за одржливоста на фискалните финансии би била оценката за тоа како владите реагираат при зголемување на јавниот долг. Прудентна фискална политика е онаа која на растечки долг одговара со корекција на буџетското салдо, односно редуцирање на буџетскиот дефицит или генерирање буџетски суфицит.

Но, како владата ќе се однесува, зависи од два други фактори. Прво, каков е одговорот на фискалната политика кога растот на бруто домашниот производ е под она што владата го проектирала или она што го посакува? Второ, која е цената на задолжувањето, односно реалната каматна стапка (номиналната стапка прилагодена за инфлацијата)? Литературата документирала дека кога остварувањата кај растот се под проекциите/желбите на владата, тогаш владите тежнеат да трошат повеќе, да генерираат поголем буџетски дефицит и следствено на тоа да го зголемуваат долгот. Додека, повисоката реална каматна стапка, ги тера владите да позајмуваат помалку, односно да водат поголема фискална прудентност.

Ако погледнеме на овие две прашања во македонски контекст, тогаш фискалните трошења – најпрво зголемувањето на проектираниот дефицит од 2.5% на 3.5%, а потоа и остварувањето од над 10% во првиот квартал од 2013 година – може да бидат оправдани. Имено, владата – во сега далечната 2006 година – проектираше стапки на раст за економијата од 6-8%, кои подоцна беа ревидирани на 5-6%. За волја на вистината, овие стаки беа повеќе желба, отколку детално дефиниран концепт за основата/изворите на ваквите стапки. Но, имајќи ги предвид ваквите аспирации, моменталното остварување на БДП е под ова посакувано ниво и од таа перспектива, моменталната фискална екстраваганција е оправдана. Но, не е се` така розово, бидејќи она што е поважно е за што се потошени овие пари. Да се фокусираме на првиот квартал од оваа година: ќе се потсетите дека тоа беше квартал на локални избори, па се зголемуваа пензиите, социјалната помош, се отворија илјадници нови работни места во јавната администрација, се исплаќаа субвенциите за тутун и грозје неколку дена пред самите избори. Од друга страна, во кварталот чувме и вести за работа на делницата Демир Капија – Смоквица, за некои набавки во здравството и сл. Но, се чини дека првата група се`уште доминира. Ако сакате да веруваме дека фискалната политика е прудентна, тогаш треба да доминираат трошењата од втората група. Во спротивно, ваков тип на фискална екстраваганција е исклучително штетна за долгорочната одржливост на нашиот јавен долг.

Второ, која е цената на јавното задолжување? Поради Големата светска и Европската должничка криза, меѓународните пазари беа и останаа стегнати. Централните банки пумпаа ликвидност во системите, меѓутоа комерцијалните кредитори (и домашните и меѓународните) продолжија со процесот на кредитна рационализација и одобруваа кредити само онаму кадешто ќе проценеа дека кредитниот ризик е разумен. Тоа значеше дека премијата за ризик порасна за ризичните клиенти, што предизвика Македонија да може тешко да се задолжи на комерцијалиот пазар. Ќе се сетите дека еден обид да се задолжиме кај Дојче Банк беше само делумно успешен, додека последната еврообврзница беше издадена со повисока каматна стапка од претходната. Работите дополнително се придвижија во негативна насока кога Стандард и Пурс за едно ниво го намали кредитниот рејтинг на Македонија, што дополнително го отежнува – во смисла на цената – надворешното задолжување. Веројатно затоа владата се сврти кон позајмици од меѓународните финансиски институции, при што неколку од кредитните линии имаа директна намена (како на пример, кредитни линии за малите и средни претпријатија што се канализира преку МБПР – имајќи предвид дека овој пример нема да влезе во пресметката за долгот на централната влада, туку во оној на општата влада кој не се објавува). Дополнително, продолжи развојот на домашниот пазар на државни обврзници. Преку релаксирање на монетарната политика и промени во инструментариумот на монетарната политика се овозможи притисокот врз каматните стапки во системот значително да опадне, што во услови на вишок ликвидност остави простор владата да може да се задолжува на домашниот пазар, во поголеми износи, а при значително ниска цена. Но, ова повторно не е толку проблематично, се` додека се знае намената за зголеменото домашно задолжување, кое главно го финансира секторот население, поради стабилната депозитна база. Оттука, и според овој критериум се чини дека фискалната прудентност е на сцена, имајќи ја предвид истата претпазливост околу намената на трошењата што ја спомнавме погоре.

Враќајќи се на почетокот од оваа колумна – поголемите трошења во време на економска ранливост и разумната реална каматна стапка за тоа задолжување може да бидат оправдани, само ако тие трошења се прават за подобрување на среднорочната структурна позиција на економијата. Во спротивно, ризикот од фискални проблеми на среден рок значително се зголемува. Целта на Дуфрес со шопингманијата од почетокот на оваа колумна била токму тоа – да предизвика дебата за буџетот. Таква дебата би била корисна за Македонија.

Авторот е економски истражувач.