Нерешени мистерии (Економија и Бизнис, Јули, 2013)

Во 1939 година, 24-годишниот Џорџ Данциг ги започна своите студии на Универзитетот на Калифорнија во Беркли. "Задоцнив еден ден на едно предавање од Јиржи Нојман", подоцна се сеќаваше тој. "На табла беа поставени два проблема кои претпоставив биле зададени за домашна задача. Ги препишав и неколку дена подоцна му се извинив на Нојман што ми требаше толку долго да ја решам домашна работа – се чинеше дека проблемите се малку потешки од обично. Го прашав дали тој се'уште сака да ја види домашната работа и тој се согласи. По шест недели, едно неделно утро ме разбуди удар на влезната врата. Тоа беше Нојман.“ "Само напишав вовед на еден од твоите документи... Прочитај го за да можам да го испратам веднаш за објавување." – воскликна тој. „Да ја скратам приказната: проблемите на табла кои мислев дека беа домашна задача, всушност, беа две познати нерешени мистерии во економската наука."

Грција, Ирска, Португалија, Шпанија, Кипар. За малку и Словенија. Должничката криза во еврозоната останува нерешена мистерија. Да ги потсетам читателите дека за неа пишував во повеќе наврати: во јули 2011, потоа во ноември истата година, па во јули лани... Се чини дека проблемите постојат, примаат една или друга форма, ако не се и зголемуваат. Но, зошто европската должничка криза се чини нерешлива? Ајде да почнеме со основата на проблемот. Кои се фундаменталните проблеми кои ја предизвикаа неа? Може да идентификуваме неколку.

Прво, тоа е фискалната сувереност на земјите членки, од кои некои прилично се опуштија во периодот на т.н. Голема модерација, што резултираше со акумулирање на државниот долг. Отсуството на Европска фискална унија – пандан на Европската монетарна унија – оневозможи долгорочни непрекинати фискални трансфери од богатите делови на ЕУ (на пример, Германија) кон сиромашните, или погодени од шок, делови на ЕУ (на пример, Грција). Ама, за вакво нешто е потребна силна политичка волја и сплотеност на народите на Европската Унија, којашто очигледно недостасуваше. А, ова говори дека т.н. Европски идентитет е слаб или допрва треба да се гради.

Второ, тоа e преголемиот број играчи во европскиот банкарски систем со слаб капитал. Имено, ваквите банки преземаа ризици кои не можеа да ги поднесат, но затоа што знаеја дека владите се секогаш тука за да ги преземат нивните долгови (“too big to fail”), тие се однесуваа како мали невоспитани деца. Преземањето на банкарските долгови од страна на националните влади стави дополнителен притисок врз националниот долг.

Трето, тоа е паничната реакција на финансиските пазари. Имено, при првиот налет на кризата, финансиските пазари почнаа да се сомневаат дека ранливите земји ќе бидат способни да го отплатат својот долг, па имателите на обврзници од овие земји почнаа да бараат многу повиски каматни стапки како надомест за поголемиот ризик од банкрот. Но, повисоките каматни стапки ставија дополнителен притисок врз отплатата на долгот. Дополнително на ова, во свет на голема финансиска интеграција, ризикот од таканаречена финансиска зараза е секогаш присутен, па паниката на финансиските пазари брзо се ширеше.

И четврто, тоа е политиката на фискално штедење. Повеќе земји – примарен пример Грција – во замена за пакетите спас што доаѓаа од Европската Комисија, мораше да се откажат од редица државни трошења и да ги зголемат даноците, со цел да го намалат буџетскиот дефицит и оттука да го смалат притисокот врз националниот долг. Сега веќе е евидентно дека оваа политика – своевремено фаворизирана од ММФ и ЕЦБ – доживеа свој крах. Наместо да им помогне, ваквата политика главно ги продлабочи рецесиите во овие земји, што ги секна даночните приходи и втурна повеќе домаќинства во сиромаштија, што пак од своја страна ги зголеми расходите на државите за социјална заштита. Во литературата оваа ситуација се нарекува должничка замка: долгот расте, а отплатната способност на земјите се намалува.

Со оглед дека овие четири проблеми досега се неразрешени, и самата европска должничка криза останува нерешена мистерија. Се согласувате дека таа е повеќе од обична домашна задача за европските лидери и креаторите на економските политики, но мора да се појави јунак којшто ќе препише лек што ќе ги реши сите овие меѓусебно поврзани проблеми. Но, можеби решението за ваквите проблеми и е многу едноставно. Да се навратиме на економската литература, која, на пример, предлага воспоставување фискално правило. За случајот на еврозоната, фискалното правило би значело воспоставување целен показател за односот меѓу националниот долг и бруто домашниот производ, за земји кои имаат високо ниво на долг, а кои сакаат да добијат средства од спасувачкиот фонд. Потоа, потребно е да се воспостави и т.н. стапка на фискална конвергенција, односно да се специфицира брзината со којашто тековното ниво на државен долг ќе се сведе на поставениот таргет. На крајот, пропаста на политиката на фискално штедење укажува дека е потребно да се дефинира и ширината на т.н фискална контра-цикличност, односно големината на фискалниот стимуланс што економијата треба да го добие во време на рецеција и, спротивно, големината на фискалното затегање во период на економски бум.

Имплементацијата на фискалното правило би се извела преку воспоставување законска одредба со којашто ќе се ограничи јавниот дефицит или суфицит во секоја од фазите на економскиот циклус. Тоа ќе му дојде како поставувањето на инфлациските таргети како законски решенија во некои земји, а ќе обезбеди долгорочниот државен долг да остане под 60% од БДП, како што, сега веќе, многу одамна е поставено во Пактот за стабилност и раст.

Но, додека фискалната страна на еврозоната беше и досега на некој начин третирана (иако очигледно мошне лабаво), еден друг аспект што е во основата на погоре-идентификуваните проблеми скоро и да не беше артикулиран. Имено, Европската Централна Банка треба да развие јасни и транспарентни критериуми за оценка на тоа дали една земја е солвентна. Генерлано зборувајќи, една земја е солвентна ако може да го имплементира поставеното фискално правило, а притоа да води политика на позитивен долгорочен раст по глава на жител. ЕЦБ има мандат да ги кредитира ваквите земји кога тие ќе се најдат во привремени ликвидностни проблеми. Но, несолвентна земја ќе следи специфицирана процедура на банкротирање, а имателите на обврзници од таа земја ќе прифатат намалување и репрограмирање на отплатите.

Значи, со овој план за решавање на нерешената мистерија, секоја земја повторно си ја задржува својата фискална сувереност. Но, фискалното правило ќе спречи некоја од земјите членки да се однесува како мало невоспитано дете и да троши над своите долгорочи економски потенцијали, а тоа следствено ќе оневозможи финансиските пазари да бидат доведени во ситуација да реагираат панично со голем ризик од финансиска зараза. А, бидејќи фискалното правило овозможува водење контрациклична фискална политика, земјите нема да бидат доведувани (или присилувани) да водат политика на строги фискални трошења, па со тоа ќе се избегне и должничката замка. Фискалното правило ќе го штити и економскиот углед на другите земји, па финансиската зараза ќе биде оневозможена и на ваков начин. Па, и позајмиците што ги дава ЕЦБ нема да бидат проблематични, бидејќи солвентните земји ќе бидат отплатно способни, а ЕЦБ ќе може да се фокусира на остварување на својата примарна цел – ниска и стабилна инфлација под но близу до 2% годишно.

Навраќајќи се на анегдотата на почетокот од оваа колумна, ако европските лидери и носители на економските политики ја сфатат нерешената мистерија како домашна задача, тогаш решавањето на проблемот може да биде полесно отколку што на прв поглед се чини. Фискалното правило може да е првиот чекор. Вреди да се проба.

(Авторот е економски истражувач.)