Економски модел?

Деновиве, а и во еден подолг период наназад, владиниот економски модел за развој, кој се базира на привлекување странски инвеститори во технолошко-индустриски развојни зони во кои тие добиваат големи финансиски олеснувања, се најде изложен на сериозни критики, како во политичката, така и во експертската фела. Бранот критики беше поттикнат од најавата за повлекување на фабриката порано позната како Џонсон Контролс, која беше и првата позначајна странска (гринфилд) инвестиција во земјата. Ваквата одлука – без разлика дали се заснова на тоа дека финансиските олеснувања истекуваат, или е чисто поврзана со преструктуирањето во таа компанија – наметнува потреба за преоценување на потенцијалот и ефектите од овој развоен модел.

Всушност, се најдуваме во уште едно предизборие како последица на политичката криза која започна порано годинава. Ова е период во кој политичктие партии, претпоставувам, ги скицираат своите политички програми. Клучно за живеачката ќе биде економскиот модел за развој што ќе го понудат програмите. Економските модели што ќе ги понудат левицата и десницата засега не се целосно познати, иако може да се формираат одредени очекувања согласно нивното досегашно дејствување.

Мојот став е дека сегашниот концепт на развој – преку странски инвестиции со серија повластици – ги покажува првите знаци на слабост и треба сериозно да се преиспита, додека концепт на развој кој би се потпирал на прогресивно оданочување и алиментирање на социјалата до ниво до кое нејзината неактивност може да стане најсериозната закана за растот, е целосно погубен и неодржлив.

Оттука, економскиот модел во пост-изборието, којшто е најреален, и веројатно најлесно и најефтино спроведлив, треба да се базира на модификација на постојниот модел на привлекување странски инвестиции. Основната слабост на постојниот модел е што фабриките што се населуваат во нашата економија бавно и тешко, а често и невозможно е да се поврзат со домашната економија. Тие се главно високо-технолошки фабрики кои од нашава економија црпат само ефтина работна сила и ништо друго. Поради природата на нивните производни процеси, тие тешко најдуваат добавувачи во домашната економија. Во услови на таква слаба поврзаност со домашната економија, за нив е релативно лесно и да си заминат. Притоа, не е за изненадување тоа да го сторат во моментот кога финансиските олеснувања што ги добивале престануваат да важат.

Оттука, неколку правци на размислување за сериозен ремонт на овој економски модел, се следните.

Прво, совршено ми јасно дека она што фабриките го плаќаат, а што најчесто е близу минималната плата, не е доволно за живеачка, но нема економска логика тоа да биде поинаку. Добрите економисти знаат дека во услови на голема невработеност, односно голема понуда на работна сила, а недоволна побарувачка, цената на трудот ќе биде ниска. Но, плаќањето на работниците е едно прашање, а друго прашање се работничките права. Македонија мора да осигури подобро дефинирање на работничките права и, поважно, нивно агресивно и доследно имплементирање во практиката. Прекршувањето на работничките права да биде санкционирано без оглед дали станува збор за домашна или странска фабрика, и дали во сето тоа е вмешана некаква политичка заднина или не.

Второ, стратегијата за привлекување странски фабрики да се промени во насока на привлекување фабрики од повеќе средна технологија, барем во моменталната фаза од нашиот развој. Тоа главно би биле фабрики од прехранбена, конзервна, млечна, и другите сродни индустрии. Тие, не само што полесно ќе ја вработат нашата работна сила, без многу дополнителни тренинзи и преквалификации, туку и полесно ќе се поврзат со домашната економија. Така ќе се решат и многу од проблемите со земјоделското производство, а ќе се поттикне и производство на култури кои порано се произведувале во нашата економија, а сега ги нема. Домашнтие фирми – добавувачи на странските фабрики – ќе станат дел од еден поголем ланеџ на снабдување, ќе ги подобрат своите перформанси и стандарди на работење, а веројатно ќе изградат и пристап до меѓународниот пазар. Во такви околности, дури и да се случи странската фабрика да замине од економијата, врските што домашните фирми веќе ги изградиле ќе им останат како вредност која може да биде значајна за нивниот понатамошен развој.

Трето, не сум против субвенционирањето на влезот на странските фабрики. Но, на ова поле е потребен најсериозниот ремонт. Нема компромиси околу транспарентноста во трошењето на јавните пари. Тоа се пари на даночните обврзници и тие мора да знаат за што е потрошен и најситниот денар, а не пак за баснословни износи дадени на субјекти надвор од националната економија. Оттука, износот и намената на каква било субвенција во иднина треба да биде јавно и лесно достапен за секој граѓанин и институција, како и листа на останатите директни и индиректни олеснувања и повластици дадени на секоја фирма. Поважно од ова, треба да се создаде политички и експертски консензус, базиран на емпириски докази, дека трошоците што како економија ги правиме за субвенционирање што било, се помали од користите што економијата ќе ги има од тоа субвенционирање. Тоа ќе имплицира и утврдување на максималниот износ на субвенции што како економија сме спремни да го платиме. Вакво нешто во моментот нема и сите износи се определени на ад хок основа, згора на тоа што остануваат целосно непознати на даночните обврзници.

Четврто, вака редизајнираниот модел да се отвори целосно и кон домашните инвеститори, односно тој да не прави каква било нивна дискриминација. Дали ќе биде од нив искористен – не знам, но тие заслужуваат фер шанса.

Вака дизајнираниот ремонт ќе осигури отворање нови работни места, кои ќе доведат до намалување на сиромаштијата, како и до поголема куповна еднаквост меѓу граѓаните. На краток рок нема да ги подигне платите на ниво на европските, но ќе осигури солидна основа платите постепено да растат, односно да конвергираат кон тие од домицилните земји на странските инвеститори, а паралелно на зголемувањето на продуктивноста на нашите работници. Прогресивни даноци и висока незаработена социјална помош треба да бидат надвор од оваа листа – може да уловат некој глас, но се среднорочно погубни за економијата.

Авторот е економски истражувач.