Милосрдие (Економија и Бизнис, Април 2013)

Додека една вечер го разгледувал менито во еден њујоршки ресторан, Чико Маркс свртел кон Џорџ Кауфман и реторички забележал, "Па, што по ѓаволите може да се добие тука за 50 центи?" Кауфман ладно одговорил "Милосрдие."

Во текот на оваа Голема рецесија, се чини дека цените следеа стагнирачки тренд, „пресретнат“ со два надворешни ценовни шока, во 2008 и 2011 година. Иако наизглед стабилните цени (односно ниската инфлација, ако се исклучат двата ценовни шока), беа поволни за носителите на монетарната политика, сепак, споредено со претходните рецесии, тие покажаа чудно однесување. Еден неодамнешен Извештај на Меѓународниот Монетарен Фонд (2013) документира дека во сите претходни рецесии, падот на економската активност бил проследен со намалување на ценовните нивоа, односно со значителни дефлации. Но, во тековната Голема рецесија (2007-денес), тоа не се случи.

Во моментот провејуваат две економски објаснувања за ваквото однесување на инфлацијата. Според првото, на глобално ниво рецесијата предизвика пораст на т.н. структурна невработеност, што го намалува притисокот врз платите и цените. Имено, во вообичаена рецесија, зголемен број невработени луѓе го олеснува надолниот притисок врз платите и луѓето имаат помалку пари за трошење. Но, ако невработеноста е последица на поголем број луѓе кои активно не бараат работа поради застарени знаења и работни вештини, или тоа го прават само формално но не и практично, тогаш тие не може да „притискаат“ врз платите на начин како што тоа би го правеле вработените лица. Оттука, овој тип невработеност се нарекува структурна невработеност и нејзиното присуство значи дека надолниот притисок врз платите и цените ќе отсуствува. Со оглед на времетраењето на Големата рецесија, се верува дека голем број економии навлегоа во т.н. структурна невработеност. Рецесијата е во својата шеста година, што е доволен период за застарување на вештините и знаењата на оние кои барале работа но не ја нашле навреме и станале „структурно невработени“. Ова може да биде причина за т.н. долгорочна невработеност.

Второто објаснување за неопаѓачките цени во текот на оваа Голема рецесија е сврзано со однесувањето на инфлацијата и монетарните политики кои се водеа во меѓувреме. Почетокот на 1990-тите го донесе таргетирањето на инфлацијата како монетарна стратегија што користи широк арсенал од оперативни индикатори и прогнозата за инфлацијата како посреден таргет за да ја контролира инфлацијата. Триесетина земји оттогаш ја воведоа оваа монетарна стратегија, која меѓу другото овозможи и градење на кредибилитетот на централните банки: тие требаше да го испорачаат таргетот за инфлацијата којшто го ветиле. И, повеќето од нив успеваа во тоа. Тоа помогна за позначително укотвување на очекувањата на економските агенти – домаќинствата и фирмите. Ако централната банка се обврзала кон исполнување на некој нумерички инфлациски таргет и ако истиот потоа го исполнила, тогаш таа успеала да се профилира како кредибилна институција и да ги стави очекувањата на агентите „во рамка“. Ниската испорачана инфлација, укотвените инфлациски очекувања и кредибилитетот на монетарната политика, потоа, веројатно придонесе економските агенти да се многу ригидни кон промената на цените при промена на економскиот циклус, односно при рецесија. Ќе се сетат економските читатели и на онаа теорија за трошоци на мени, кои една фирма ги има при промена на цените, што всушност ги прави цените да бидат ригидни или бавно-менувачки. Оттука, кога една економија оперира на ниски нивоа на инфлација, агентите ги перцепираат трошоците на мени како високи и одбиваат да ги намалат цените при надолна промена на бизнис циклусот.

Сепак, кое и уверување да преовлада или да биде емпириски потврдено, ваквите фундаментални поместувања во однесувањето на инфлацијата не може да го свртат фокусот на носителите на монетарната (па и фискалната) политика од двата ценовни шока што предизвикаа силни реакции кај цените во 2008 и 2011 година, а коишто се случија како последица на глобални настани. Имено, овие ценовни шокови имаа два извора: едниот беа промените во цените на некои основни прехранбени производи коишто значително пораснаа како последица на промени поврзани со временските услови (поплави и суши во разни делови во светот); а другиот беа политичките случувања во Арапскиот свет и Блискиот Исток, кадешто честите прекини во производството и испораката на нафта ја вивнаа цената на овој значаен енергенс. Ваквите ценовни шокови, заедно со не-намалувањето на инфлацијата поради причините идентификувани погоре наметнаа значаен финансиски товар за животниот стандард на граѓаните во многу земји во развој, како што е нашата. Оттука, налетот на кризата којшто денес се манифестира со опаѓачки плати, несигурност на работните места и отсуство на создавање нови работни места, наеднипати беше надополнет со ефектот од растечките цени кај храната и енергенсите, кои имаат голем удел во потрошувачката кошничка во земји како Македонија.

Централните банки – особено оние што ја таргетираат инфлацијата - се најдоа пред опасноста да не може да се борат против ваквите промени во цените, затоа што тие се главно увезени, односно не се поврзани со случувањата во домашниот економски циклус. Видни економски имиња, како Џефри Франкел и Џозеф Стиглиц почнаа да аргументираат дека тоа ќе значи и крај на таргетирањето на инфлацијата, за коешто се веруваше дека е клучот за Големата модерација, односно мирниот економски период којшто претходеше на Големата рецесија. Иако некои од овие аргументации попримија радикални видувања, сепак Големата рецесија неминовно значеше промени во монетарната стратегија што ќе овозможат стабилизацијата на инфлацијата да биде во линија со стабилизацијата на производството. Всушност, ваков предлог е направен уште многу порано од Ларс Свенсон од Шведската централна банка, којшто предложи таргетирањето на инфлацијата впрочем да не биде строго фокусирано врз инфлацијата, туку да води сметка и за движењата во производството. На пример, остра реакција на монетарните власти на висока инфлација ќе предизвика остар пад на производството. Но, стабилизацијата на инфлацијата не може да биде цел сама на себе и истата треба да води сметка за производството, особено ако порастот на цените бил предизвикан од надворешни фактори или од промени во даночната политика. Ваквиот пристап, главно беше прифатен од повеќето централните банки што таргетираат инфлација, што ги побива радикалните сомнежи на Франкел и Стиглиц, но се`уште го држи отворено прашањето за ефективноста на монетарната политика при надворешно-наметната инфлација.

Како резултат на ваквиот контекст, во последно време се појавија повеќе инвентивни начини за адресирање на овој проблем. Моја перцепција е дека како предводник на новите размислувања се јавува Мајкл Вудфорд, проминентен монетарен економист, којшто сугерира таргетирање на номиналниот БДП, што подразбира дека рамката на политиката истовремено вклучува двоен мандат: таргетирање на инфлацијата и таргетирање на производниот јаз и јазот во невработеноста. Всушност, оваа модификација на Свенсоновата рамка значи само давање повеќе дискреција за толерирање на флуктуациите во инфлацијата кога нивното сузбивање може да значи остар пад во производството.

Инвентивноста оди понатаму со укажување дека таргетот всушност не треба да биде растот на цените, туку самиот ценовен индекс (во ниво) што подобро се вклопува со условите на циклусот во домашната економија. Таргетот, всушност, може да биде стапката на пораст на платата на трудот минус растот на продуктивноста. Така, монетарната политика ќе биде врзана кога невообичаени зголемувања на платите всушност сигнализираат проблеми на пазарот на труд. Друго инвентивно укажување е при таргетирањето на инфлацијата да се даде поголемо значење на порастот на цените на средствата (односно недвижностите и хартиите од вредност), со оглед на улогата што тие ја одиграа во „потпалување“ на Големата рецесија, но и на рецесијата од раните 2000-ти.

Големата рецесија низ којашто сеуште преживуваме пополека го актуелизира прашањето за цените – зошто тие не се намалија како што тоа било случај во претходните рецесии, и како ценовните шокови предизвикани од глобални настани ќе ја (ре-)моделираат монетарната политика во годините што доаѓаат. Иако веќе се појавуваат повеќе правци на размислување и дискусија во литературата, она што е сигурно дека ваквото однесување на инфлацијата придонесе граѓаните, во налетот на кризата и нејзините последици, да живеат со понизок животен стандард поради неопѓачките цени. Всушност, произлегува дека полошо од самата инфлација е таа да се случува во услови на потисната економска активност, како што тоа е случајот сега. Ако економското заздравување не се случи многу наскоро, тогаш за банкнота пари навистина нема да може да се добие ништо друго освен милосрдие.

Авторот е економски истражувач.