За кого бијат камбаните (Капитал, 18.03.2011)

Пред три години, кога финансиската криза беше на своите почетоци, носителите на политиките, особено во развиените земји, се соочија со необичен сплет на настани: од една страна, дислокацијата на кредитните пазари беше закана за побарувачката и изврши надолен притисок врз инфлацијата. Од друга страна, забрзаниот раст во Азија и недостигот од житни производи што и тогаш се јави на глобалниот пазар, извршија нагорен притисок врз цените на нафтата и некои прехранбени производи. Во јули 2008, еден барел нафта чинеше речиси 150 долари. Повисоката цена на нафтата дополнително ја `стегна` побарувачката, ама повеќе додаваше, отколку што одземаше од инфлаторниот притисок. Потоа, глобалната економија почна забрзано да паѓа – инфлацијата го достигна својот `пик` во септември, а потоа стрмоглаво се доближи до нула.

Бидејќи ниедна земја „не е остров, сам за себе...“, овие движења брзо се пренесоа во нашата економија – инфлацијата во 2008 порасна на над 8%, а економијата го почна својот надолен ôд кон крајот на 2008 и продолжи во текот на целата 2009 година. Во сегашниот момент, кога се чинеше дека заздравувањето на глобалната економија, какво-такво, ќе и помогне и на Македонија побргу да излезе од ова економска сивотија – цените повторно растат. Но, сега цените растат не поради силниот раст на азиските земји, туку само поради недостатокот на некои инпути на светскиот пазар и поради немирите во Арапскиот свет. Оттука, сега ризикот од растечките цени е уште поголем, бидејќи не е проследен со силни економии во одредени делови од светот и затоа што растечките цени се закануваат да перзистираат на среден рок. Дополнително `масло на огнот` е што заздравувањето на глобалната економија неодамна покажа знаци на слабост. Иако последното значи дека ризикот од инфлатирни тенденции поради загревање на побарувачката е мал, сепак укажува дека производството, извозот и вработеноста нема да се вратат така брзо на своите нивоа од пред кризата. А, последното додава дополнителен социјален притисок врз просечниот (македонски) граѓанин.

Кои се импликациите од се` ова за монетарната политика? Иако нашата централна банка почна да објавува проекција (или, во слободно толкување, таргет) за инфлацијата од неодамна, сепак нема начелно правило за дејствувањето во вакви прилики. На пример, Банката на Англија, во своите начела признала дека во време на шокови, инфлацијата може да отстапи од таргетот, затоа што одлучниот обид да се оствари таргетот може да значи значителна варијабилност на производството. Со други зборови, остра монетарна реакција на високата инфлација ќе значи `кочница` на реалното производство. Во Македонија, оваа дилема е малку поинаква – да се зачува курсот на денарот на сметка на забавена економија (што и се случи кога во 2009 референтната каматна стапка порасна двојно). Сеуште ми е нејасно до кога курсот ќе биде цел сама на себе.

Но, да се вратиме на импликациите. Профитните маргини на фирмите се намалија во текот на рецесијата, но тоа ги притисна бизнисмените да форсираат „обновување“ на профитите во текот на 2010. Од друга страна, и куповната моќ на платите се намали, па работниците сега може да побараат компензирање на изгубениот дел. Всушност, ова укажува за `поделбата` на трошокот од рецесијата и растечките глобални цени помеѓу производителите и потрошувачите, но, уште поважно, укажува дека оваа поделба, во сегашната фаза, може да се манифестира во привремено повисока инфлација на цените и платите. Дополнително, ова може да ги подгрее инфлациските очекувања, па луѓето да очекуваат дека таа ќе остане висока и во иднина. Оттука, по мое лично убедување, инфлацијата може да се покаже поперзистентна малку подоцна во текот на годината, отколку што е во сегашниот момент.

Оттука, се чини дека блага реакција на монетарната политика е сега неопходна – најмногу за да спречи евентуално подгревање на инфлациските очекувања и тоа дополнително да ја засили инфлациската спирала. Инфлациските очекувања во Македонија може да дејствуваат на многу неповолен начин – да ги засилат притисоците на страната на побарувачката на девизниот пазар и да предизвикаат шпекулации за промена на паритетот на валутата. Тогаш реакцијата ќе треба да биде остра, а тоа дополнително ќе го задуши благото, какво-такво, заздравување што започна.

За среќа, на долг рок, постои побезболно решение. Ослободувањето од таргетот на девизниот курс ќе и овозможи на централната банка, секој надворешен шок да го подели помеѓу каматната стапка и девизниот курс. И при голем шок, во таква ситуација, прилагодувањето може да биде многу попостепено. Ослободени од обврската да спречеме промена на паритетот на валутата, благиот пораст на каматната стапка ќе ги заузда инфлациските очекувања, а благата депрецијација ќе овозможи искористување на `резервните` капацитети во економијата и поддршка на реалниот сектор.

За несреќа, на краток рок, сега, нашата економија ќе биде изложена на две премрежја. Прво, ќе се сетите дека „(ниеден човек) не е остров, сам за себе...“ е цитат од грандиозниот Хемингвеј – „За кого бијат камбаните“. Ми се чини дека во Македонија сега камбаните не бијат за монетарната политика, туку бијат за предвремени избори. Можеби тоа не значи дека економските чекори на државата ќе назадуваат, ама сигурно не значи дека ќе се движиме со некое забрзано темпо. Второ, во претходна колумна го артикулирав ризикот од проширување на немирите во Арапскиот свет кон друг голем производител на нафта. Сега немирите се проширија кон Саудиска Арабија, а Гадафи си ја враќа контролата над својата територија назад. Ова не дава простор да се надеваме дека цената на нафтата ќе престане да расте.

Авторот е економски истражувач и добитник на наградата Ogla Radzyner од Централната банка на Австрија.